Franz Schubert (Wenen, 1797 - 1828) schreef in de laatste twee jaar van zijn korte leven een cyclus van 24 liederen voor stem en piano(forte) - "Winterreise" - op gedichten van Wilhelm Müller. De cyclus vertelt het verhaal van een man die, afgewezen door zijn aanbedene, een barre tocht onderneemt door een winters landschap. De liederen gaan  over zijn eenzaamheid, de onherbergzaamheid van het landschap, zijn behoefte aan warmte en liefde, maar ook over onzekerheid over zijn uiteindelijke bestemming.

De tekst en de muziek zijn zwanger van weemoed en verlangen, van angst en eenzaamheid. Ter illustratie hieronder de tekst van het derde lied:

Gefror'ne Tränen                          

Gefror‘ne Tropfen fallen

Von meinen Wangen ab:

Ob es mir denn entgangen,

Daß ich geweinet hab' ?

Ei Tränen, meine Tränen,

Und seid ihr gar so lau,

Daß ihr erstarrt zu Eise

Wie kühler Morgentau ?

Und dringt doch aus der Quelle

Der Brust so glühend heiß,

Als wolltet ihr zerschmelzen

Des ganzen Winters Eis !

Hoewel treurig, melancholiek, hebben de meeste van de liederen een open einde - er is een toekomst, die we nog niet kennen maar helemaal zelf moeten maken: "Will kein Gott auf Erden sein, Sind wir selber Götter!"

Er zijn talloze uitvoeringen van Winterreise, zelfs zuiver instrumentale uitvoeringen omdat de pianostem zelf al zo prachtig is. De hele cyclus duurt ruim vijf kwartier dus dat is een hele zit. Mijn favoriete vertolkers zijn Ian Bostrich en Nathalie Stutzman. Hier kun je luisteren naar Ian Bostrich, begeleid door Saskia Giorgini, in het Concertgebouw. Een paar minuten luisteren geeft je al een goede indruk van stemming en klankkleur terwijl de muziek van ieder van de liederen toch zeer gevarieerd is. Het derde lied begint op 07':05".

Franz Schubert, zoals door Franz Eybl in 1827 geschilderd (fragment)

Schubert leefde in een culturele overgangsperiode; tussen wat we nu de Verlichting noemen - een periode waarin men geloofde in het primaat van de rede en wetenschap en in de emancipatie en maakbaarheid van de samenleving - en een periode die we later de Romantiek zijn gaan noemen - een periode waarin emotie en identiteit belangrijk waren en dus ook nationaal zelfbewustzijn, waarin de natuur geïdealiseerd werd en er veel belangstelling was voor mystiek en het, meestal geromantiseerde en deels verzonnen, nationale verleden. Misschien lijkt onze eigen tijd wel op precies die overgangsperiode en is daarom de muziek van Schubert een spiegel van de dominante politieke en culturele mentaliteit van onze onze eigen tijd.

"Winterreise" heeft velen geinspireerd, o.a. de oprichter van Cobra, de Nederlander Constant Nieuwenhuijsen:

Constant: "Winterreise" (1991), olieverf op doek, ca. 83 x 81 cm.

Constant maakte een hele serie van werken naar aanleiding van "Winterreise", olieverven en aquarellen, sommige expliciet verwijzend naar specifieke gedichten.

De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer (1945) maakte  een installatie, een levensgrote kijkdoos, naar aanleiding van Winterreise en de Romantiek als Europees ideeëngoed.

Anselm Kiefer "Winterreise", installatie in Museum Voorlinden (2023)

In de kijkdoos zien we een winters bospad, aan het begin waarvan een ziekenhuisbed waarop een loden doodsbed is gedrapeerd met een verroest machinegeweer. Langs het bospad zien we allerlei objecten met de namen van schrijvers en filosofen die zich lieten inspireren door het Romantische gedachtengoed. Maar pas op: de brancard op de voorgrond verwijst naar een twintigste eeuwse "romantica": Ulrike Meinhof.

Naar Schubert's Winterreise heb ik onderstaande prent vernoemd. Niet vanwege een glasheldere gedachte, maar om de associaties die Schubert's liederen bij mij oproepen. Flakkerend leven onder een korst van sneeuw, verwachting van een voorjaar; wanneer? Couperus¹ laat de wanhopige puber Jules mijmeren over zijn vondsten aan de piano: "... en blij zoo een mooi verdriet te hebben.....". Misschien is het dat wel wat de zonnebloemen en Winterreise gemeen hebben - zoo een mooi verdriet.

"Winterreise", houtsnede 2024, 38 x 16 cm

De afbeelding Winterreise meet 30 x 8 cm en is gedrukt op 250 grs "Hahnemühle 1854", op bladen van 38 x 16 cm  in een oplage van 16 exemplaren. De onderste rand van de staande prent is een scheur- of scheprand. Te koop voor € 250.-.

Scheprand aan de onderste liggende zijde van "Winterreise"

Toegift: verwen jezelf gedurende bijna 7 minuten door aandachtig te luisteren naar twee van Schubert's prachtig verstilde melodieën (D600 en D610), uitgevoerd door Arcadi Volodos, een van de grootste hedendaagse pianisten. 19de-eeuws minimalisme van de allerbovenste plank: hier.

¹Louis Couperus (1892) "Extaze. Een boek van geluk" in een spectaculaire uitgave (2024) van uitgeverij Het Moet, verlucht met illustraties die rond 1900 speciaal voor deze roman gemaakt werden door Carel de Nerée tot Babberich.